Podróże z Arkadym Fiedlerem (5) - Travels with Arkady Fiedler

III.                   Okres drugiej wojny światowej

1.     Pobyt w Anglii i twórczość wojenna

„Dawniej śpiewały mu ryby w Ucayali, a teraz dookoła niego głębinowe pociski w odmętach Atlantyku (…), bardzo dziwny był ten człowiek i potrafił się przyjaźnić z mrówkojadami, pieścić kameleony. Ale, że przede wszystkim był ciągle Polakiem, odczuwającym odpowiedzialność wobec dalekiej, utraconej, Bóg wie na jak długo ojczyzny… Wojna zastała go na Tahiti. Mógł tam od biedy przetrwać do końca zawieruchy, ale był nieszczęśliwy. Uciekł więc z tego rajskiego ogrodu do Francji, by zgłosić się do polskich szeregów. Nie darmo był Polakiem. Z tahitańskiego raju, gdzie noce są i dnie były jak bajka, kobiety jak kwiaty, a kwiaty jak motyle wygnała go nieuleczalna polskość.”[1]Taką balladę stworzyła Ludwika Ciechanowiecka (przebywając w Ameryce), publikując ją na łamach polskiej prasy w Nowym Jorku.[2] Zaiste była to prawda. Mógł przecież w tym wymarzonym od dzieciństwa raju spokojnie żyć i tworzyć. Tak się jednak nie stało, a był to jego świadomy wybór. Chociaż było mu żal egzotycznych ptaków, zwierząt, wymarzonej dżungli, pięknych dziewcząt, decyzja była nieodwołalna. Moralny obowiązek i patriotyzm kazały wracać z tahitańskiego raju do ojczyzny w potrzebie. Nawet gubernator Papeete, U którego Fiedler zjawił się prosząc o wstawiennictwo w obawie, że na statku może zabraknąć miejsca, popatrzył na niego jak na wariata. Któż to bowiem porzuca raj, aby pakować się w sam środek ognia?

I tak na dobrą sprawę Fiedler wracał w nieznane. Nie mógł bowiem w żadnym wypadku przewidzieć co go spotka w oblężonej Europie. Doszły go słuchy, że generał Sikorski tworzy w Londynie oddziały Wojska Polskiego. Teraz ten czterdziestopięcioletni porucznik rezerwy zamierzał popłynąć statkiem do Francji i udać się d Ośrodka Rezerwowego Przeszkolenia Oficerów w Sables d’Or des Pins.[3]

Odpływającego pisarza żegnały Tahitańskie dziewczęta, a wśród nich miła sercu przyjaciółka Reri, która ciągle tęskniła za Warszawą, a zwłaszcza za ukochanym Eugeniuszem Bodo, z którym jako główna bohaterka grała w filmie: „Czarna Perła”. Po filmowej przygodzie wróciła w rodzinne strony, a jej serce ciągle biło dla Gieńka. Teraz też prosiła Arkadego o przesłanie dla niego pozdrowień.

Pisarz odpływał z zarzuconym na szyję przez Reri i dziewczęta wieńcem z kwiatów tiarè. Według tamtejszych wierzeń, każdy kto chciał powrócić, miał ów wieniec wrzucić do morza. Statek odpływał, palmowe gaje oddalały się, a oczy pisarza stawały się coraz bardziej wilgotne, a zerwany nagle z szyi naszyjnik wpadł do morza. Statek powoli zmieniał kierunek i płynął na północny wschód, niosąc pisarza ku nowym wyzwaniom i nowemu przeznaczeniu.

Po upadku Francji Arkady Fiedler wraz z wojskiem polskim udaje się do Londynu. Tam we wrześniu 1940 r. melduje się do głównodowodzącego Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii, generała Władysława Sikorskiego. Wtedy jeszcze nie wiedział, że zamiast karabinem będzie walczył piórem. Pod wpływek tamtejszej prasy, która w tym czasie dużo pisała na temat wyczynów polskiego lotnictwa, a zwłaszcza Dywizjonu 303, postanawia napisać szerszą relację na ten temat. Taki też rozkaz dostaje od generała Sikorskiego. Zostaje więc skierowany na lotnisko w Northolt po Londynem, gdzie stacjonował Dywizjon.[4]

Jako człowiek szczery i otwarty szybko zaprzyjaźnił się z lotnikami. Umie także słuchać, dlatego podniebni bohaterowie chętnie opowiadają mu nie tylko o bitwach prowadzonych w powietrzu, ale także o swoich smutkach, radościach, kłopotach. Dla Arkadego jest to kolejne nowe doświadczenie życiowe, zostaje bowiem korespondentem wojennym. Nie uczestniczy w walkach, nie obserwuje bezpośredniego starcia lotników z wrogiem, zbiera jednak materiał na gorąco po podniebnej walce pilotów.

To doskonałe źródło informacji posłuży mu jako materiał do literackiego przetworzenia i zaowocuje w postaci książki Dywizjon 303. W owych ciężkich wojennych czasach zarówno dla Polaków w kraju jak i poza granicami, przytaczając sienkiewiczowską maksymę można rzec, że była to książka pisana „ku pokrzepieniu serc”. Pierwsze strony powstawały jeszcze podczas ostatniej fazy Bitwy o Anglię, natomiast ostatnie, kilka tygodni później, kiedy niemieckie bomby padały jeszcze na Londyn.

W jednym z wywiadów pisarz powie: „Wówczas trzeba było dać świadectwo prawdzie. W 1940 r. pokonana została Francja, Niemcy szykowali się do skoku przez kanał na Wyspy Brytyjskie, zapewne byli tacy, którzy zwątpili już w ostateczny wynik II wojny. To właśnie była rola „Książki – żołnierza” (…). Zaangażowanie naszych żołnierzy w walce, która decydowała o losach Europy – zaś później , w jakimś sensie o losach II wojny światowej. Włąsnie dzięki udziałowi w walce o Wyspy Brytyjskie nasi żołnierze mogli czynnie walczyć z Niemcami. Byłem pośród nich.”[5]

Rzeczywiście  Dywizjon 303  jest utworem pisanym pod wrażeniem rozgrywających się wówczas wydarzeń i czytelnik może go odebrać jako żywe i prawdziwe sprawozdanie z placu boju. Bardzo bliskie są polskiemu czytelnikowi opisy, gdzie autor sięga do tradycji. „W każdym polskim lotniku tkwiła mniej lub więcej fantazja lisowczyka, zagończyka, ułana. Cecha ta, jak widać przydaje się znakomicie nawet pięć kilometrów ponad ziemią, gdzie Polacy z powodzeniem wykonywali kawaleryjskie szarże, tylko że nie ponosił ich tam jeden, lecz tysiąc koni.”[6]

Ciekawe były dzieje edytorskie tej książki. W Londynie została bowiem wydana w 1942 r. w języku polskim i angielskim. Do okupowanej Polski przerzucono ją samolotami i tam w 1943 r. ukazało się kilka wydań podziemnych, które krążyły z rąk do rąk i czytane były z wielkim wzruszeniem.[7] Wspomnieć również należy, że Dywizjon 303 w latach 1942-45 doczekał się sześciu wydań angielskich, dwóch francuskich, jednego holenderskiego i portugalskiego.

W związku z pisaną przez Arkadego książką nie obyło się bez afery, która swój epilog miała aż w oficerskim sądzie honorowym.[8] „Dywizjon 303 przysporzył Fiedlerowi wielu wrogów, którzy nie mogli mu chyba wybaczyć tego, że pierwszy wpadł na pomysł napisania o polskich lotnikach, uzyskując poparcie samego generała Sikorskiego.. Nie mogli zrozumieć jak ktoś, kto nie brał bezpośredniego udziału w walkach powietrznych mógł napisać coś tak wiarygodnego.”[9]Także po opublikowaniu prasie angielskiej pierwszych rozdziałów, rozległy się protesty żołnierzy i dowódców z kampanii wrześniowej, którzy obawiali się o swoje zasługi. Duży rozgłos wokół młodszych  kolegów – lotników sprawił, że rozpoczęto starania o przeniesienie Fiedlera do Szkocji. Tam miałby pracować w Edynburgu dla „Dziennika Żołnierza”. W taki sposób zostałby zerwany kontakt pisarza z dywizjonem, a tym samym zostałaby przerwana praca nad książką. Aby do tego nie doszło musiał interweniować sam minister informacji i dokumentacji profesor Kot, a generał Sikorski musiał wydać powtórny rozkaz pozostanie Fiedlera w jednostce.[10] To jeszcze nie był koniec kłopotów. W krótkim czasie na łamach „Polski Walczącej”, gdzie redaktorem był Tymon Terlecki został opublikowany atak na Fiedlera. Autor artykułu kapitan Janusz Meissner napisał, że książka będzie zapewne nie najwyższych lotów, bowiem jej autor to człowiek, który z wojskiem nie miał nic wspólnego, a wręcz go nie lubi. Autor artykułu został od razu potępiony przez dowództwo dywizjonu, budząc zrozumiałe oburzenie, także wśród lotników.. Wkrótce została wniesiona pierwsza skarga do sądu oficerskiego przez redaktora „Polski Walczącej”. Przyczyniło się do tego zajście, które miało miejsce: „ Dnia 24 bieżącego miesiąca (tj. października 1941 r…) o godzinie 17.00 przed posiedzeniem plenarnym PEN – klubu polskiego w Sali Ogniska Polskiego w Londynie, %% Princes Gate, por. Fiedler odmówił podania ręki ppor. Terleckiemu, gdy ten poszedł do niego, aby mu się przedstawić.” Historia ta ciągnęła się prawie trzy lata w Sądzie Honorowym dla Oficerów Starszych i Młodszych przy Sztabie Naczelnego Wodza, a autor  Dywizjony 303  zyskał dzięki temu jeszcze większy rozgłos, co mu przysporzyło czytelników.[11] Ostatecznie jednak Fiedler musiał przeprosić ppor. Tymona Terleckiego, bowiem obydwaj panowie byli wówczas w mundurach. Dla Fiedlera najistotniejszy jednak był fakt, że jego marzenia się spełniły i jego książka jako dokument bohaterstwa polskich lotników poszła w świat i rozsławiła imię polskiego żołnierza. Natomiast dla Polaków w kraju i na emigracji była prawdziwym antidotum „krzepiącym serca”, stąd też często dopatrywano się analogii do sienkiewiczowskiej  Trylogii.

Choć język  Dywizjonu zawiera szereg literackich metafor, a opisy są bardzo plastyczne, nie pozbawione emocjonalnego i dramatycznego nastroju, to jednak bardziej „literacka” wydaje się być książka Dziękuje ci kapitanie. Powstała ona bowiem na bazie osobistych doświadczeń pisarza, który w latach 1942-43 przebywał na polskich statkach handlowych pływających w służbie angielskiej marynarki wojennej na Atlantyku.[12] Tam bezpośrednio zetknął się z ofiarnością, poświęceniem i odwagą polskich marynarzy. To z podziwu dla nich powstała owa książka, ukazująca bohaterską walkę na dalekich niewidocznych frontach, gdzie pływały statki alianckie. Tytułowe opowiadanie książki to jedno z wielu autentycznych wydarzeń. Opowiada o tragicznym konwoju z początków wojny, kiedy statki handlowe miały bardzo słabą osłonę, natomiast łodzie nieprzyjacielskie grasowały jak stada wilków. Cała akcja ratowania rozbitków to pokazanie niezwykłej ludzkiej solidarności i poświęcenia, gdzie nie myśli się o niebezpieczeństwie, lecz o kolegach i o humanistycznym obowiązku wobec nich. Z takich właśnie luźnych opowieści składa się książka Dziękuję ci kapitanie. Fiedler żył wśród nich, przyjaźnił się z nimi tak samo jak z lotnikami z dywizjonu. Umiał dostrzec ich odwagę, poświęcenie, ale także fantazję i spryt oraz wielki patriotyzm. Dla tych ludzi morza statek był cząstką utraconej ojczyzny. Na końcu sam autor snuje podsumowanie. „ Z takich błahych pozornie zdarzeń składało się ich codzienne życie. Między dwoma ośrodkami pracy, mostkiem a maszyną, rozwijał się szary sznur cichych, niepozornych wypadków, dzień w dzień niemal tych samych, nieuchwytnych często w swej znikomości, rozciągniętych na przestrzeni trzech tysięcy mil, zagubionych w okowach rutyny – wypadków nie opromienionych nimbem wspaniałych bohaterów ani wrzawą i glorią bitewną. Jedynym zwycięstwem tych ludzi było zwycięstwo doprowadzenia statku do portu przeznaczenia.

A jednak gdy historia będzie pisała kronikę tych straszliwych zapasów ludzkiej rasy, okaże się, że owi marynarze statków handlowych zasługują na najwyższą chwałę i wdzięczność. Okaże się, że stoczyli bitwę jedną z najbardziej decydujących w tej wojnie, bitwę o główne arterie świata, i że wygrali ją dzięki przymiotom, za jakie ludzkość swym zasłużonym mężom stawia pomniki.”[13]

Pierwsze wydanie tej książki ukazało się w Londynie w 1944 r. w języku polskim i natychmiast zostało przełożone na język angielski a zniknęło z półek w przeciągu8 dwóch tygodni.[14]

Książki  Dywizjon 303 i Dziękuje ci kapitanie, ukazują odmienny styl pisarstwa Arkadego Fiedlera, do którego już autor więcej nie powrócił. „Dwie pozycje, które obok książek Ksawerego Pruszyńskiego, Droga wiodła przez Narwik oraz Janusza Meissnera Żądło Genowefy  i  L – jak Lucy,  na trwałe wpisały się do utworów sławiących dzieje żołnierza polskiego na Zachodzie w latach wojny.[15]

Należy również wspomnieć, że owe dwie książki Fiedlera weszły na stałe do kanonu lektur dla młodzieży szkolnej ze względu na wartości poznawcze, wychowawcze i etyczne.

Podróżując na statkach handlowych Fiedler zwiedził między innymi: Kanadę, Stany Zjednoczone, Gujanę i Brazylię. Był to bardzo pracowity okres w jego życiu. Współpracował bowiem z wieloma czasopismami, gdzie zamieszczał fragmenty powieści, nowel, reportaży. Z czasopism londyńskich były to „Wiadomości Polskie”, „Britannia and Eve”, „Dziennik Polski”, „Dziennik Polski i Dziennik Zołnierza”, „Nowa Polska”.[16] Oprócz tego publikował w takich pismach jak „Skrzydła”, ukazujące się w Wielkiej Brytanii, „Droga i Prawda”, która była dodatkiem do „Gońca Obozowego” ukazującego się w Szwajcarii, a także w piśmie „W Drodze”, które ukazywało się w Jerozolimie.

Współpraca ta zaowocowała również wydaniem w tym trudnym okresie takich książek jak Zwierzęta z lasu dziewiczego, Żarliwa wyspa Beniowskiego, Radosny ptak drongo.[17]

W jednej z nich autor wspominając ojca pisze: „Gdy byłem mały ojciec uczył mnie kochać nie tylko motyle i inne zwierzęce stwory. Twierdził, że stateczni bankierzy, dyrektorzy i w ogóle ludzie wielkich afer nie zawsze mieli rację. Natomiast potrzebniejsi byli ludzie szaleni i nieposkromieni. Oni mieli częściej rację. Szaleńców trzeba było kochać. Tylko wielcy szaleńcy stawali się bohaterami, wybijali nowe drogi dla ludzkości, tworzyli jaśniejsze światy i zwyciężali.”[18]

2. Drugie małżeństwo i powrót do kraju

W życiu A. Fiedlera ważną rolę zawsze odgrywały kobiety. Gdziekolwiek przebywał umiał dostrzec i docenić ich piękno, powab i czar. Jednak tę najważniejszą towarzyszkę na całe dalsze życie znalazł podczas wojny w Londynie. Snując tę historię można ją zacząć prawie jak bajkę. Bowiem pewnego razu, kiedy przystojny Arkady spacerował ulicami miasta, zauważył piękną czarnooką dziewczynę. Zauroczony jej urodą chciał zawrzeć bliższą znajomość. Zaczął więc udawać zagubionego cudzoziemca, a tym samym podrywać dziewczynę. Piękna nieznajoma okazała się Włoszką, pochodzącą spod Neapolu. Jej ojciec Elpidio Maccariello, aby założyć własną firmę przeniósł się do Londynu.[19] Podczas podróży przez ocean statek został storpedowany przez Niemców, a ojciec zmarł w wodzie z wycieńczenia. Dziewczyna nazywała się Maria Maccariello i była młodsza od Arkadego o 28 lat. Zaloty okazały się bardzo skuteczne, bowiem wkrótce doszło do ślubu. Chociaż Maria nie znała ani słowa po polsku, to doskonale poradziła sobie z przepisywaniem na maszynie notatki do Dywizjonu 303 . Języka polskiego nauczyła się dopiero w Polsce, głównie czytając Żeromskiego. Jeszcze w Anglii Fiedlerom urodziło się dwóch synów, w 1945 r. - Arkady, Radosław, a w 1947 r. -  Marek.

Arkady nie wyobrażał sobie życia na emigracji. Był jak ptak, który musiał mieć swoje gniazdo, do którego wracał po trudach podróży. Ta przystań mogła być dla niego tylko w ojczyźnie. Dlatego też pisarza wraca do kraju w 1947 r. i kupuje to o czym zawsze marzył, dom w Puszczykówku pod Poznaniem. Dom został kupiony na 25 rat, był jednak w nie najlepszym stanie i wymagał gruntownego remontu. Istotne jednak było to, że dom był położony z dala od miejskiego zgiełku i hałasu, wokoło rozpościerały się piękne lasy i tajemnicza rzeka Warta.

„ W 1948 r. do Puszczykowa zjechała reszta rodziny pisarza – żona (…) i  ich dwaj synowie, wówczas kilkuletnie szkraby – Arkady i Marek.”[20] Wszystko wydaje się wyglądać jak najlepiej. Pisarz ma dom, szczęśliwa rodzinę. Jego książka Dziękuję ci kapitanie zostaje dopuszczona do bibliotek nauczycielskich.  W zamyśle urodzonego podróżnika zaczynają się rodzić kolejne egzotyczne podróże.

Jego żona Maria okazała się nie tylko piękną kobietą, ale również wyrozumiałą żoną i matką. Dla swoich synów miała wiele ciepła, serca i cierpliwości i często z przymrużeniem oka patrzyła na ich figle.. Jako małżeństwo Arkady i Maria tworzyli niecodzienną parę i mimo różnicy wieku i różnicy charakterów byli bardzo dobranym i zgodnym małżeństwem.

W 1956 r. urodził się Fiedlerom trzeci syn, którego nazwali Maciej.[21] Kiedy dwaj młodsi synowie podrośli, towarzyszyli ojcu w podróżach. Z czasem towarzyszkami podróży stały się synowe Arkadego Fiedlera. Najmłodszy Maciej ukończył medycynę i na stałe zamieszkał w Kanadzie, gdzie pracuje jako lekarz. Starszy syn Radosław ukończył studium nauczycielskie, a Marek jest prawnikiem. Żaden z nich nie pracuje w swoim zawodzie. Bracia Fiedlerowie są sąsiadami.  W rodzinnym domu na parterze mieści się muzeum, w wyższej części mieszka syn Marek z żoną i synami. Ich starszy syn został nazwany Radosław a młodszy Marek. Arkady, Radosław Fiedler mieszka w tylnej części ogrodu, w domu który został przebudowany z letniego bungalowu. Jest ojcem bliźniaków – Arkadego i Diany. Synowie stoją na straży rodzinnej tradycji. Podróżują, przywożą eksponaty i trzymają pieczę nad rodzinną schedą.

Żona  Arkadego, Maria uwielbiała włoską kuchnię i tę pasję podzielają synowie. Jej hobby był śpiew, tak piękny, że dostała nawet propozycję występów w Operze poznańskiej. Zrezygnowała jednak z kariery i zajęła się prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci. Miłość do muzyki pozostała jej na całe życie i często było słychać jej śpiew podczas codziennej krzątaniny po domu. Maria zmarła w 1992 r. Spoczęła obok męża na cmentarzu w Puszczykówku.[22]

---

[1] A. Fiedler, Wiek męski… s. 249

[2] Ibidem, s. 249

[3] J. Ratajczak, Gdy Warta…, s.84

[4] A. Fiedler, Dywizjon 303, S. 5

[5] G. Zapłacińska, Dywizjon 303 – po raz dwudziesty, „Słowo Powszechne”, nr 172, 31.08.1983

[6] A. Fiedler, Dywizjon…, s.19

[7] R. Pietrzak, Literatura i podróże, „Trybuna Ludu”, nr 285, 28.11.1984

[8] K. Suchan, Zapomniany pisarz, „Wiadomości Kulturalne”, nr 1,1.01.1995

[9] Ibidem

[10] J. Ratajczak, Gdy Warta…,s.90

[11] Ibidem, s. 93

[12] J. Mazurczyk, Thank you capt’n, „Głos Tygodnia”, nr 4, 25.01.1970

[13] A. Fiedler, Dziękuję ci…. S. 147

[14] Nowy słownik dla literatury dla dzieci i młodzieży, red. B Kuliczkowska i B. Tylicka, WP, Warszawa 1984, s. 108

[15] T. J. Zółciński, Podróżnik trzech kontynentów…

[16] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, Słownik bibliograficzny…, s. 297

[17] Ibidem, s. 295

[18] A. Fiedler, Zwierzęta z lasu dziewiczego, Wyd. Poznańskie 1972, s. 136

[19] G. Cius, Podróż rodzinna, „Dziennik Zachodni”, nr 50, 10-12.03. 1995

[20] A. Tomiak, Dom pełen podróży, „Gazeta Poznańska”, nr 48, 26-27. 02.1994

[21] Na podstawie rozmowy przeprowadzonej z Markiem Fiedlerem w dn. 17.12. 1996 r. w Puszczkówku

[22] Na podstawie rozmowy przeprowadzonej z Markiem Fiedlerm…

opublikowano: http://przepis-na-kobiete.pl/Artyku%C5%82y/643/podr-e-z-arkadym-fiedlerem-5-travels-with-arkady-fiedler